Milo Djukanović

Milo Djukanović (crnogorski: Milo Đukanović, rođen 15. februara 1962.) je crnogorski političar na funkciji predsednika Crne Gore od 2018. godine, a prethodno je obavljao funkciju od 2103 do 2018.

Bio je i premijer Crne Gore (1991–1998, 2003–2006, 2008–2010 i 2012–2016) i dugogodišnji je predsednik Demokratske partije socijalista Crne Gore, prvobitno crnogorskog ogranka Lige Komunisti Jugoslavije, koji su upravljali Crnom Gorom sami ili u koaliciji od uvođenja višestranačke politike početkom 1990-ih do njenog poraza na parlamentarnim izborima 2020. godine.

Kada se Đukanović prvi put pojavio na političkoj sceni, bio je blizak saveznik Slobodana Miloševića tokom antibirokratske revolucije (1988–1989) i raspada SFR Jugoslavije (1991–1992).[2] Njegov kabinet je aktivno učestvovao u opsadi Dubrovnika (1991–1992). Đukanović je podržao saglasnost Momira Bulatovića o uslovima lorda Karingtona, što je rezultiralo referendumom o nezavisnosti Crne Gore 1992. godine, na kojem su birači odlučili da ostanu u SR Jugoslaviji. Đukanović se 1996. godine, međutim, distancirao od Miloševića i savezne vlade, napuštajući tradicionalnu zajedničku srpsko-crnogorsku viziju u korist crnogorskog nacionalizma, koji je podržavao državnu nezavisnost i poseban crnogorski identitet. To je dovelo do podele stranke i rascepa Bulatovićeve prounionističke frakcije. Ubrzo nakon toga, Đukanović je na predsedničkim izborima 1997. pobedio Bulatovića sa malom razlikom. Godine 1999. pregovarao je sa zapadnim zemljama u pokušaju da ograniči vazdušne napade na Crnu Goru tokom NATO bombardovanja Jugoslavije, dok je kasnije Đukanović nadgledao uvođenje nemačke marke kao nove valute u Crnoj Gori, koja će zameniti jugoslovenski dinar.

Nakon svrgavanja Miloševića (2000), potpisao je sporazum sa novom srpskom vladom koji je doveo do Ustavne povelje Srbije i Crne Gore (2003), kojom je omogućena nezavisnost Crne Gore. Tri godine kasnije, referendum o nezavisnosti 2006. doveo je do formalnog odvajanja od državne zajednice i proglašenja novog Ustava Crne Gore (2007). Đukanović je vodio politiku pristupanja NATO-u i EU, što je rezultiralo članstvom Crne Gore u NATO-u 2017. Tokom premijerskog i predsjedničkog mandata, nadgledao je privatizaciju javnih preduzeća stranim investitorima i firmama.[3] Nekoliko korupcijskih skandala vladajuće stranke pokrenulo je antivladine proteste 2019. godine, dok je kontroverzni zakon o religiji izazvao još jedan talas protesta. Opozicija je prvi put u tri decenije na parlamentarnim izborima 2020. osvojila više glasova od Đukanovićeve vladajuće stranke i njenih partnera.

Neki posmatrači su Đukanovićevu vladavinu opisali kao autoritarnu ili autokratsku, kao i kao kleptokratiju.[4] Fridom haus je 2020. godine klasifikovao Crnu Goru kao hibridni režim, a ne kao demokratiju, pominjući godine sve većeg zauzimanja države, zloupotrebe moći i taktike jakih koji je koristio Đukanović. Često se opisuje da ima jake veze sa crnogorskom mafijom.[5] Đukanović je u maju 2010. uvršten među dvadeset najbogatijih svetskih lidera prema britanskom listu The Independent, koji je izvor njegovog bogatstva procenjenog na 10 miliona funti opisao kao „misteriozan“.[6] Oktobra 2021. Đukanović i njegov sin Blažo pominju se u Pandora papirima, povezujući ih sa dva trusta na Britanskim Devičanskim ostrvima.[7][8][9]

Sadržaj
1 Rani život
2 Politička karijera
2.1 Rani aktivizam
2.2 Prva tri mandata premijera Crne Gore (1991–1998)
2.2.1 Karingtonov predlog i krize 1992. godine
2.2.2 Odvajanje od jugoslovenskog rukovodstva
2.3 Predsedništvo tokom Kosovskog rata
2.4 Tranzicija iz Jugoslavije
2.5 Ostavka i prvo penzionisanje (2006–2008)
2.6 Peti mandat premijera (2008–2010)
2.7 Ostavka i drugo penzionisanje (2010–2012)
2.8 Šesti mandat premijera (2012–2016)
2.9 Reizbor za predsednika (2018)
2.10 Izbori 2020
3 Vremenska linija
4 Kontroverze
4.1 Navodi o švercu duvana
4.2 Pandora papiri i malverzacije
4.3 Klevete novinara
4.4 Nemiri protiv vlade
4.5 Sandžak
4.6 Verski zakon
4.7 Cetinjska kriza ustoličenja
5 Počasti i nagrada
6 Vidi takođe
7 Reference
8 Bibliografija
9 Spoljašnje veze

Rani život

Milo Đukanović je rođen u Nikšiću 15. februara 1962. godine od porodice Radovana i Stane Đukanović (rođene Maksimović). Njegovo ime potiče od imena rođaka po ocu koji se borio uz Đukanovićevog dedu Blažu tokom Prvog svetskog rata; ime je izabrala Đukanovićeva baka po ocu.[10] Đukanovićevi preci po ocu, pripadnici plemena Ozrinići [potreban citat] koji su porijeklom iz sela Čevo, naselili su se u okolini Nikšića nakon Bitke na Vučjem Dolu 1876. godine.[11] Pre rođenja Đukanovićeve starije sestre Ane 1960. godine, Đukanovićev otac je radio kao sudija u Bosni i Hercegovini, preselio se sa porodicom u Nikšić i nastanio se u rodnom selu Đukanovića, Rastovcu. Đukanovićeva majka je bila medicinska sestra. Njegov mlađi brat Aleksandar (Aco) rođen je 1965. Đukanović je osnovno i srednje obrazovanje završio u Nikšiću, da bi se preselio u Titograd na Ekonomski fakultet Univerziteta Veljko Vlahović. Diplomirao je 1986. godine sa diplomom studija turizma.[10] Đukanović je u mladosti bio strastveni košarkaš.[12]

Politička karijera
Rani aktivizam

 

Ovom delu biografije žive osobe potrebni su dodatni citati radi provere. Molimo pomozite dodavanjem pouzdanih izvora. Sporni materijal o živim osobama koji nema izvor ili loš izvor mora se odmah ukloniti, posebno ako je potencijalno klevetnički ili štetan.
Pronađi izvore: „Milo Đukanović“ – vesti · novine · knjige · naučnik · JSTOR (april 2021) (Saznajte kako i kada da uklonite ovaj šablon poruke)
Godine 1979, dok je još bio u srednjoj školi, Đukanović se pridružio Savezu komunista Jugoslavije (SKJ), jedinoj po zakonu dozvoljenoj političkoj partiji u jugoslovenskom jednopartijskom političkom sistemu. Njegov otac Radovan je već bio uticajan član crnogorskog ogranka stranke, što mu je u početku otvorilo mnoga vrata. Do 1986. bio je član predsjedništva crnogorskog ogranka Saveza socijalističke omladine (SSO), kao i član Predsjedništva njegove matične organizacije na saveznom nivou.[13]

Kao član različitih omladinskih tela stranke, brzo se izdvojio iz čopora, stekavši nadimak Britva („Prava britva“) zbog svoje direktne i snažne retorike. Neprekidno napredujući na partijskoj lestvici, Đukanović je 1988. godine postao član najvišeg organa Lige za donošenje odluka, Centralnog komiteta (CK SKJ). Ispostavilo se da je to bila poslednja sednica odbora i on je postao njen najmlađi član ikada.[14]

Sredinom 1989. godine, nakon antibirokratske revolucije, Đukanović je postao sekretar Predsjedništva crnogorskog ogranka Saveza komunista Jugoslavije, na toj funkciji do konačnog transformisanja ogranka u Demokratsku partiju socijalista (DPS CG).[citiranje]. potrebno]

Aktivno se povezujući sa nešto iskusnijim članovima Saveza komunista kao što su Momir Bulatović i Svetozar Marović, Đukanović je još uvek imao samo 26 godina kada je ova trojka 10. januara 1989. godine efektivno došla na vlast kroz punu institucionalnu kontrolu u Crnoj Gori. Proterali su staru crnogorsku komunističku gardu jašući talas antibirokratske revolucije, administrativni puč unutar Saveza komunista koji su orkestrirali Slobodan Milošević i aparat državne bezbednosti. Đukanović, Bulatović i Marović su zapravo postali Miloševićeve produžene ruke u Crnoj Gori, kontrolišući politički i bezbednosni aparat koji je bio u završnoj fazi oblikovanja prema svojim ličnim preferencijama.

Za nekoliko dana u januaru 1989. godine, ova trojka je smenila Miljana Radovića, predsednika Saveza komunista Crne Gore i Božinu Ivanović, predsednike Predsedništva Crne Gore, zamenivši ih politički poslušnim poverenicima Veselinom Vukotićem i Brankom Kostićem. Predsednik Izvršnog veća Vuko Vukadinović u početku je preživeo državni udar, ali je za nekoliko meseci i on krenuo da ga zameni Radoje Kontić. Đukanović i ostali podsticali su javno mnjenje u republici tako što su organizovali radnike i odvezli ih autobusima do glavnog grada Titograda na proteste ispred Skupštine.[15]

Prva tri mandata premijera Crne Gore (1991–1998)
Crnogorski parlamentarni izbori početkom decembra 1990. godine rezultirali su zapaženom pobedom Saveza komunista Crne Gore, koji je osvojio 83 poslanička mesta od ukupno 125. Dana 15. februara 1991. Đukanović je, pomalo iznenađujuće, imenovan za premijera prve demokratske vladu izabrao predsednik Momir Bulatović i uz blagoslov predsednika Srbije Slobodana Miloševića.

Kasnije 1991. godine Savez komunista Crne Gore završio je transformaciju u Demokratsku partiju socijalista Crne Gore (DPS). Đukanovićeva funkcija je obezbeđena nakon parlamentarnih izbora 1992. godine. Održane u decembru, raspisane su prevremeno zbog raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i formiranja novog državnog entiteta, Savezne Republike Jugoslavije. Na izborima je DPS osvojio apsolutnu većinu, 46 mandata od ukupno 85. Đukanović je od 1991. do 1997. godine bio lojalan Miloševiću.

Đukanovićeva vlada poslala je trupe da se bore protiv otcepljenja Hrvatske jer se suprotstavljao raspadu Jugoslavije izazvanom slovenačkom nezavisnošću i pobunama u drugim oblastima. Đukanovićev kabinet je aktivno učestvovao u opsadi Dubrovnika od jeseni 1991. do proleća 1992. godine, zbog čega je grad pretrpeo velika strukturalna oštećenja. Zbog pljačkaških pohoda stradala je i okolina Konavala. U tom periodu Đukanović je bio jedan od najglasnijih jastrebova

Neke od njegovih zapaženih izjava iz ovog perioda uključuju proglas da je „počinjao da mrzi šah zbog šahovnice“[16] i agresivnu izjavu izrečenu u javnom govoru tokom napada na Dubrovnik da je „Već smo proredili granice AVNOJ-a Crne Gore i Hercegovine, to je istočna Bosna i Crna Gora.

Ovaj članak ili odeljak sadrži blisko parafraziranje jednog ili više neslobodnih izvora zaštićenih autorskim pravima. Relevantna diskusija se može naći na stranici za razgovor. Ideje u ovom članku treba da budu izražene na originalan način. (april 2021.) (Saznajte kako i kada da uklonite ovu šablonsku poruku)
Dosta je bilo da je srpski narod robovao bratstvu i jedinstvu, AVNOJista, Titove Jugoslavije, pa čak i snova Aleksandra Karađorđevića da popravi Jugoslaviju”. Đukanović se zalagao za izmenu unutrašnjih granica bivših jugoslovenskih republika: ” vreme je da se jednom za svagda uspostavi najčvršća moguća granica sa Hrvatskom, ali to će biti granica mnogo pravednija i realnija od postojeće koju su zacrtali boljševički kartografi“.[17]

U proleće 1992. godine počeo je rat u Bosni i iako Crna Gora nije bila direktno uključena, on je i dalje igrao ulogu. Hvatanje izbjeglica bosanskih Muslimana širom Crne Gore i njihova kasnija predaja Vojsci Republike Srpske (VRS) desili su se dok je Đukanović bio premijer. Crnogorska policija i jugoslovenske specijalne snage su više od tri nedelje lovile izbeglice bosanskih Muslimana. Dvjesta ih je predato Trebinjskom korpusu u susjednoj Hercegovini, a 83 su naknadno pogubljena.

Na unutrašnjepolitičkom planu Đukanović se 1992. godine uključio u žestok politički sukob sa prohrvatskim crnogorskim umetnikom i aktivistom Jevremom Brkovićem, koji je rezultirao Brkovićevim progonstvom u Hrvatsku, koje je trajalo do 1998. godine. Đukanović je ovom prilikom izjavio: „ Svaki pametan Crnogorac i svaki poštenjak na ovoj zemlji sa mržnjom pominje ime izdajnika Jevrema Brkovića, koji je u čistoj taštini izdao svoj narod i svesno širi antijugoslovenske govore po Zagrebu, dok ustaše, opet kao 1941. godine, krvare bespomoćne srpski civili.“[18]

Karingtonov predlog i krize 1992. godine

Opsada Dubrovnika imala je ogromne posledice po međunarodni položaj Jugoslavije. Evropska ekonomska zajednica pozvala je lorda Karingtona i predstavnike Jugoslavije da pregovaraju o Karingtonovom planu 19. oktobra 1991. u Hagu. Milošević je odbio predlog „labave federacije nezavisnih država“ i preferirao centralizovanu Jugoslaviju sa institucionalnim ovlašćenjima u Beogradu. Međutim, u otvoreni prkos Miloševiću, Đukanović je podržao dogovor Momira Bulatovića o uslovima Karingtona. Ipak, naglom zaokretom, Narodna stranka je pozvala na hitnu sednicu crnogorskog parlamenta, na kojoj je Bulatović optužen za izdaju.[19] Đukanović je na skupštinskom saslušanju branio Bulatovića.[19] Kao Bulatovićev zamenik, Đukanović je pozvan na pregovore sa Miloševićem i Borisavom Jovićem, nakon čega je predlogu Karingtona dodata klauzula da republika može referendumom odlučiti da ostane u Jugoslaviji.[20] To je rezultiralo referendumom 1. marta 1992. godine, na kojem su birači u Crnoj Gori odlučili da ostanu u Jugoslaviji.

Dana 6. avgusta 1992. godine, lokalni vojskovođa po imenu Milika “Čeko” Dačević zauzeo je policijski štab u Pljevljima nakon što je zaplijenjeno vozilo koje je koristio njegov lični izaslanik. U onome što je brzo preraslo u hitan slučaj, Dačeviću se predalo više od polovine gradske policije.[21] Zbog toga su Đukanović i Bulatović učestvovali u pregovorima sa Dobricom Ćosićem i Životom Panićem.[22] Jedan od Dačevićevih saučesnika iz Čajniča, Duško Kornjača, pretio je da će pobiti sve muslimane u Pljevljima ukoliko Dačević ne bude pušten.[22] Đukanović je tokom sastanka upitao da li Crna Gora može da se osloni na Vojsku Jugoslavije da zaštiti muslimane u Pljevljima.[22] Đukanović i Bulatović su na kraju pregovarali o razoružanju Dačevićevih ljudi.[23] Međutim, pljevaljski Muslimani su do 1995. godine bili izloženi više incidenata, posebno u selu Bukovica gdje je od 1992. godine ubijeno 6 muslimanskih stanovnika.[24]

Odvajanje od jugoslovenskog rukovodstva

U novembru 1995. Đukanović i Svetozar Marović su na poziv Sjedinjenih Država posjetili Pentagon, gdje su navodno Luku Bar ponudili kao logističko mjesto za međunarodne mirovne operacije u Bosni i Hercegovini.[25] Sastanak u Pentagonu kritikovale su tadašnje jugoslovenske vladajuće stranke. Potpredsjednik Srpske radikalne stranke Milinko Gazdić tvrdio je da njegova stranka ima dokaz da Đukanović i Marović apeluju na SAD za eventualno otcjepljenje Crne Gore od Jugoslavije.[25] To nije odvratilo Đukanovića da tokom predizborne kampanje posjeti Bila Klintona predsedničkim izborima u Sjedinjenim Državama 1996. Neki od Đukanovićevih kritičara tvrdili su da je te godine razgovarao o doniranju Klintonovoj kampanji.

Đukanovićeva komunikacija sa Miloševićem počela je da se pogoršava nakon neslaganja o tome kako da se pozabavi hiperinflacijom jugoslovenskog dinara 1993. godine.[26] Zatim je izrazio protivljenje Dejtonskom sporazumu, koji je kritikovao kao antisrpski. U onome što je bila njegova najotvorenija kritika do sada, on je javno osudio Miloševića u intervjuu beogradskom nedeljniku Vreme, nazvavši ga „čovekom zastarelih političkih ideja“.

Pošto je izbio rat reči sa Miloševićem i njegovom suprugom Mirom, Đukanović je napisao pismo podrške studentima koji su demonstrirali na protestima u Srbiji 1996–97.[29] Za razliku od toga, Momir Bulatović je odbio da napadne Miloševića. Ovo je postavilo scenu za razlaz između Đukanovića i Bulatovića, čije je partnerstvo do tada bilo izuzetno čvrsto. Uprkos početnoj nepovezanosti u rukovodstvu DPS-a, partija je velikom većinom pobijedila na parlamentarnim izborima 1996. godine.

Đukanovićev predizborni poster sa slikom sa Bilom Klintonom za predsedničke izbore 1997. godine. Slogan uzvikuje: Uključite se! Glasajte za Mila!
Dana 10. marta 1997. godine, nakon putovanja u Vašington za trgovinsku misiju Crne Gore na inicijativu Ratka Kneževića, Vashington Times je objavio pismo koje je navodno Đukanović napisao kongresmenima Niku Rahallu i Bruceu Ventu.[30] Kongresmeni Rahall i Vento su putovali u Beograd tokom studentskih protesta, čak su se pojavili na skupu opozicije Zajedno.[30] Nedelju dana nakon objavljivanja The Vashington Times-a, Politika je 18. marta objavila pismo na svojoj naslovnoj strani, dodajući naslov: „Milo Đukanović nastavlja da nastoji da razbije SR Jugoslaviju i Srbiju.“[30] Iako se u pismu zapravo ne pominje crnogorski jezik. otcjepljenja, Đukanović je negirao pisanje pisma i rekao da je riječ o falsifikatu.[30]

Još jedan događaj koji je Đukanovića dodatno udaljio od Miloševića i Bulatovića bilo je prijateljstvo sa Vukašinom Marašem, sa kojim je radio u Auto-moto savezu Jugoslavije kao sporedni posao. Carinski inspektor Pavle Zelić je 28. jula 1994. godine obavestio Saveznu skupštinu Jugoslavije da je u kutijama u kancelariji AMSJ pronađeno oko 4-5 miliona DM, te da mu nije data prilika da prebroji novac.[31] DT Magazin je 1997. godine objavio priču u kojoj se navodi da je novac bio deo operacije pranja koja je uključivala uvoz cigareta, viskija, ulja i druge deficitarne robe tokom sankcija Jugoslaviji, iako većina izveštaja nije mogla da se dokaže sa izuzev činjenice da je carina ukinuta po dogovoru sa šefom crnogorske carine Radosavom Sekulićem, Marašom, Đukanovićem i Anom Begović.[31] Afera AMSJ bila je jedna od ranih tačaka u raspadu Đukanovićeve afere sa Bulatovićem.

U ozbiljnijoj aferi, januara 1996. Đukanović i Maraš su se sastali sa agentom MI6 Džozefom „Džoom“ Babijem u hotelu Jugoslavija u Beogradu, gde je jednom stranom predstavniku prvi put pomenuta ideja da Crna Gora proglasi nezavisnost od državne zajednice sa Srbijom. 32]

U najmanje dva navrata, 1996. i u maju 1997. godine, Bulatović je tražio ostavku Maraša.[31] Umjesto toga, Đukanović je zadržao Maraša kao pomoćnika za bezbjednost u Ministarstvu unutrašnjih poslova.[31] Maraš je pokrenuo operaciju Ljubović, noćni upad u hotel Ljubović u Podgorici pet dana pre izbora 1997. na kojima se kandidovao Đukanović, inkriminišući Bulatovićevu kampanju vrbovanja reketaša.[33] Uhapšeni su pušteni nakon izbora i oslobođeni svih optužbi do 2002. godine.[33]

Bulatovićev stvarni odlazak iz DPS-a dogodio se 11. jula 1997. godine, kada je odbor DPS GO održao zatvorenu sjednicu, na kojoj je na mjestu predsjednika stranke umjesto Bulatovića izabrana Milica Pejanović-Đurišić.[34] Partijski raskol je imao ogromne implikacije, što je na kraju stvorilo scenu za neizbežan sukob Đukanovića i Bulatovića. To se manifestovalo na predsedničkim izborima u Crnoj Gori 1997. održanim u oktobru, na kojima je Đukanović pobedio sa malom razlikom. Klintonov izaslanik Robert Gelbard svedočio je o susretu sa Đukanovićem pre i posle izbora ispred Senata SAD tokom saslušanja „Izgledi za demokratiju u Jugoslaviji“ 29. jula 1999. godine.[35] U početku tražeći veću autonomiju, Đukanović i njegove pristalice su se zalagali za crnogorski nacionalizam, koji je podržavao nezavisnost i poseban crnogorski identitet.[36][37][38] Ključna tačka za aktivnu promjenu politike prema nezavisnosti je oduzimanje federalnih prava Crnoj Gori od strane Miloševićevog federalnog režima.[38]

Predsedništvo tokom Kosovskog rata

 

Đukanović u Pentagonu, novembar 1999.

Ubrzo nakon inauguracije 1998. Đukanović je u vili Gorica ispričao Gelbardu i nekim stranim ambasadorima svoju viziju nezavisne Crne Gore.[39] Đukanović je rekao da se Gelbard i ambasadori tada nisu slagali sa njim, pošto su više voleli da Đukanović radi sa opozicijom u Beogradu.[39]

NATO je 24. marta 1999. počeo da bombarduje Jugoslaviju. Žan-Dejvid Levit je tokom bombardovanja tvrdio da je Đukanović tražio od Bila Klintona vazdušne udare da bi uklonio Miloševića.[40] Zanimajući Levittovu tvrdnju, Žak Širak je pozvao Đukanovića da pita da li su zahtevi Klintonove tačni. Đukanović je rekao Širaku da je „svaka bomba koja je pala u Crnu Goru pretila da oslabi moju vladu.“ [40] Širak je nakon toga kontaktirao Klintonovu i dogovorio ograničenja vazdušnih udara u Crnoj Gori.[40] Ubrzo nakon što su bombardovanja prestala, Đukanović je nadgledao uvođenje nemačke marke kao nove valute u Crnoj Gori, koja je zamenila jugoslovenski dinar.[39]

Đukanović je u govoru u junu 2016. godine rekao prisutnima da je „1999. godina bila od presudnog značaja za izbor nezavisnog crnogorskog puta. To znači odbacivanje samodestruktivnog rata sa NATO-om, i drugo, sprovođenje Dojče Mark nekoliko meseci kasnije.“[41]

Tranzicija iz Jugoslavije

Sastanak Đukanovića sa ministrom odbrane SAD Vilijamom Koenom u Pentagonu, 4. novembra 1999.
U junu 2000. izvinio se Hrvatskoj zbog učešća Crne Gore u opsadi Dubrovnika, rekavši: „U svoje lično ime i u ime svih građana Crne Gore želim da se izvinim svim građanima Hrvatske, posebno u Konavlima i Dubrovniku za sav bol i materijalnu štetu koju je nanio bilo koji pripadnik crnogorskog naroda.“[42]

Nakon svrgavanja Miloševića, Đukanović se suočio sa dilemom jer više nije mogao da koristi Miloševićev međunarodni položaj da se zalaže za nezavisnost Crne Gore od Jugoslavije.[43] Đukanović je početkom 2002. godine bio predmet istrage o međunarodnoj trgovini cigaretama od strane javnog tužioca Đuzepea Scelsija iz Barija.[44] Istovremeno je bio uključen u pregovore uoči Beogradskog sporazuma, a Havijer Solana je pokušavao da ga ubedi da se bar privremeno uzdrži od nezavisnosti[39] i da Crna Gora ostane u Jugoslaviji. Posle sastanaka sa Solanom, Đukanović je 14. marta 2002. potpisao Beogradski sporazum, pored potpisa Filipa Vujanovića, Zorana Đinđića, Vojislava Koštunice i Miroljuba Labusa.[45] Sporazum je doveo do Ustavne povelje Srbije i Crne Gore.[46] Njime je naloženo da nakon perioda od tri godine Crna Gora može održati referendum o pitanju nezavisnosti. U pokušaju da produže svoja izvršna ovlašćenja, Đukanović i premijer Vujanović dogovorili su zamenu posla iste godine. Đukanović se nije kandidovao za predsjednika na izborima 2002. godine, a Vujanović ga je zamijenio kao kandidat DPS-a. Đukanović je 25. novembra 2002. podnio ostavku na mjesto predsjednika, nekoliko mjeseci prije isteka mandata, da bi ponovo postao premijer. Vujanović, koji je početkom mjeseca podnio ostavku na mjesto predsjednika crnogorskog parlamenta, položio je zakletvu kao v.d. Đukanović je na dužnost premijera stupio 8. januara 2003. Vujanović ga je na mjestu predsjednika naslijedio 22. maja 2003. godine.

Referendum o nezavisnosti Crne Gore 2006. doveo je do toga da je Crna Gora proglasila nezavisnost od državne zajednice sa Srbijom. Nakon proglašenja nezavisnosti, Skupština Crne Gore je imenovala Đukanovića za prvog ministra odbrane.[47] Đukanović je obavljao i funkciju predsjednika Nacionalnog savjeta za održivi rast, člana Savjeta za evropske integracije i predsjednika Upravnog odbora Agencije za promociju stranih ulaganja.[citat potreban] Nakon sticanja nezavisnosti, Đukanovićev brend od Crnogorski nacionalizam više nije bio koristan.[48]

Ostavka i prvo penzionisanje (2006–2008)

Dana 3. oktobra 2006. godine objavljeno je da Đukanović odlazi sa mjesta premijera, uprkos pobjedi njegove Koalicije za evropsku Crnu Goru na parlamentarnim izborima u septembru 2006. godine[49], iako će ostati lider Demokratske partije socijalista. On je 4. oktobra potvrdio Željka Šturanovića za svog naslednika. Šturanovićev izbor smatran je kompromisom između Đukanovića i Svetozara Marovića, jer je Đukanovićev prvi kandidat bio Igor Lukšić, ministar finansija.

Đukanović je formalno prestao da bude premijer 10. novembra 2006. godine, pošto je novu Vladu izabrala Skupština Crne Gore. Razloge za odustajanje je naveo kao “umoran od politike” i želju da se okuša kao biznismen. Đukanović je bio narodni poslanik od oktobra 2006. do februara 2008. On je najavio da bi možda bio voljan da se kandiduje na predsedničkim izborima u aprilu 2008, ali se na kraju odlučio protiv toga, omogućivši Vujanoviću da lako osvoji drugi mandat.

Đukanović je bio na čelu donošenja novog Ustava Crne Gore 22. oktobra 2007. Dobio je podršku skoro svih opštinskih odbora i odbora DPS-a. Đukanović je od 2006. godine otvorio pet privatnih biznisa, najnoviji Global

Crna Gora 25. februara 2008. godine, i kupio akcije u banci svog brata, čime je skupio imovinu vrednu milione evra. Njegove ostale četiri kompanije su: Universitas, Capital Invest, Primari Invest i Select Investments.

Peti mandat premijera (2008–2010)

Đukanović i njegova supruga poziraju pored predsednika SAD Baraka i prve dame Mišel Obame u Metropoliten muzeju u Njujorku, 23. septembra 2009.
Predsjednik Vujanović je 20. februara 2008. godine predložio Đukanovića za premijera nakon što je Šturanović podnio ostavku zbog bolesti.[51] Shodno tome, izabran je za premijera 29. februara 2008. Njegova stranka je pobedila na parlamentarnim izborima 2009. godine.

Od 2008. godine, Đukanovićevo vrijeme na funkciji obilježeno je napredovanjem integracionih procesa u EU i NATO, u kojima je Crna Gora uglavnom išla ispred svojih susjeda.[52] U međuvremenu, 9. oktobra 2008, Crna Gora je priznala nezavisnost Kosova, postavši četvrta bivša jugoslovenska republika koja je priznala Kosovo. Na parlamentarnim izborima 2009. Đukanovićeva koalicija je ponovo osvojila većinu poslaničkih mesta.

Crna Gora je podnela zahtev za članstvo u EU u decembru 2008. Komesar za proširenje EU Oli Ren je 22. jula 2009. Đukanoviću u Podgorici predao Upitnik Komisije, a 9. decembra 2009. Đukanović je u Briselu dostavio Ren Montenegro odgovore na Upitnik komisije. Kasnije te godine Crna Gora je postigla viznu liberalizaciju sa EU. 1. maja 2010. godine stupio je na snagu Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju (SSP).[53] Crna Gora je 17. decembra 2010. godine postala zvanični kandidat za članstvo u EU. Što se tiče nastojanja Crne Gore za pristupanje NATO-u, saveznici su u decembru 2009. godine odlučili da udovolje njenom zahtjevu za pridruživanje Akcionom planu za članstvo (MAP).[54]

Ostavka i drugo penzionisanje (2010–2012)

Nakon što je dao naznake da će se povući kada Evropska unija da status zvaničnog kandidata za članstvo Crne Gore, što je i učinila 17. decembra 2010, Đukanović je 21. decembra 2010. podnio ostavku na mjesto premijera. Rukovodstvo njegove stranke predložilo je potpredsjednika Vlade i ministra finansija Igora Lukšića. da predvodi novu vladu.[55] Lukšića je za novog premijera potvrdila Skupština Crne Gore 29. decembra 2010. godine.[56]

Kao i prošli put, Đukanović je ponovo zadržao mjesto predsjednika DPS-a. Štaviše, on nije isključio moguće buduće kampanje za javne funkcije, uključujući kandidaturu za predsjednika Crne Gore 2013. ili još jedan mandat premijera.[56]

Šesti premijerski mandat (2012–2016)

Đukanović sa državnim sekretarom SAD Džonom Kerijem, 19.05.2016.
Nakon parlamentarnih izbora 14. oktobra 2012. godine, Đukanović je obavijestio predsjednika Vujanovića da je sposoban da formira vladu. Njegov kabinet je Skupština odobrila 4. decembra 2012, a Đukanović se istog dana vratio na funkciju premijera. Zajedno sa Viktorom Orbanom iz Mađarske, Đukanović je bio vicešampion Vladimira Putina za nagradu „Ličnost godine u organizovanom kriminalu“ za 2014. u okviru Projekta za izveštavanje o organizovanom kriminalu i korupciji, odajući priznanje „osobi koja čini najviše da omogući i promoviše organizovani kriminal“. aktivnost.“[57][58] Kasnije je osvojio nagradu 2015. godine.[59]

Đukanović se 2016. godine, nakon crnogorskih parlamentarnih izbora 2016. godine, povukao po treći put i podnio ostavku na mjesto premijera. Međutim, on je i dalje ostao lider DPS-a.[60]

Reizbor za predsednika (2018)

2018. godine najavljeno je da će Đukanović biti kandidat njegove stranke za predsedničke izbore 2018. godine.[61] Đukanović se drugi put kandidovao za predsednika, a poslednji put na kontroverznim izborima 1997. godine. Na izborima je pobedio sa velikom razlikom, pošto su opozicione stranke u velikoj meri vodile kampanju za nezavisnu kampanju Mladena Bojanića.

Đukanović sa državnim sekretarom SAD Majkom Pompeom, 4.10.2019.
Fridom haus je 2020. izvestio da su godine sve većeg zauzimanja države, zloupotrebe moći i taktike jakih koje je koristio Đukanović prevrnule njegovu zemlju preko ivice – po prvi put od 2003, Crna Gora više nije kategorisana kao demokratska država i postala je hibridni režim.[62]

Parlamentarni izbori u Crnoj Gori 2020

Prvi put u tri decenije i prvi put od uvođenja višepartijske politike u Crnoj Gori, opozicija je osvojila više glasova od Đukanovićeve vladajuće Demokratske partije socijalista Crne Gore.[63][64] OEBS i ODIHR su u preliminarnim nalazima objavili da su izbori 2020. godine bili konkurentni i održani u visoko polarizovanoj atmosferi, posebno u pogledu pitanja crkvenog i nacionalnog identiteta.[65][64] Oni su dalje zaključili da datum izbora nije održan u skladu sa Ustavom, nije bilo nezavisnog izveštavanja o kampanji i da je vladajuća stranka neopravdano profitirala raširenom zloupotrebom položaja i državnim izvori.

Đukanović je 1. septembra 2020. optužio predsednika Srbije Aleksandra Vučića i beogradske medije za mešanje u unutrašnju politiku Crne Gore, kao i za navodne pokušaje oživljavanja „velikosrpske politike“.[66]

Vremenska linija

Grafikon ispod prikazuje vremensku liniju funkcija koje je imao Đukanović i status Crne Gore. Leva traka pokazuje predsednički i svi premijerski mandati Đukanovića, a desna traka pokazuje status Crne Gore u to vreme.

Kontroverze

Optužbe za šverc duvana

Tužilaštvo u Napulju je u julu 2003. Đukanovića povezalo sa reketom organizovanog kriminala vrijednim milijarde eura. Đukanović je sazvao konferenciju za novinare u Podgorici kako bi demantovao optužbe kao „odvratan politički trik“, čiji je cilj bio kriminalizacija njega i njegove zemlje.[67] Đukanovića su dugo pratile sumnje da je umešan u šverc duvana u Italiji.[68]

Sudija za prethodnu istragu u Napulju je 16. aprila 2003. godine odbio zahtjev Komisije za antimafiju za izdavanje naloga za hapšenje Đukanovića, tvrdeći da ima imunitet na hapšenje kao premijer Crne Gore. Komisija ga je istraživala već neko vreme, najmanje od maja 2002. godine[69][70] i dalje je tražila njegovo hapšenje kao meru predostrožnosti.

Na slučaj je uložena žalba Revizijskom sudu u Napulju, koji je presudio u Đukanovićevu korist. Osim što je dobio imunitet, okarakterisan je kao društveno neopasan, kao i neznalica da je činio zločine. Na slučaj je ponovo uložena žalba, Kasacionom sudu (Corte di Cassazione). Dana 28. decembra 2004. ovaj sud je presudio u korist Komisije za borbu protiv mafije. Tvrdilo se da, pošto Crna Gora nije suverena država, Đukanović nije imao diplomatski imunitet.

Posle referenduma o nezavisnosti, Đukanovićev advokat Enriko Tučilo rekao je da je „Referendum potvrdio premisu premijera Mila Đukanovića o suverenitetu Crne Gore: stoga ne može ostati dilema o imunitetu koji se daje šefovima država i vlasti, koju je Đukanović uživao i uživa.“[71]

Đukanović je 27. marta 2008. godine posjetio tužilaštvo u Bariju. On je ispitivan šest i po sati i odgovarao je na oko 80 tužilačkih pitanja u vezi sa optužbama na njegov račun. Đukanovićev advokat je ovom prilikom rekao da je imao pisane dokaze koji dokazuju da u trenutku kada je njegov branjenik podneo zahtev za davanje izjave italijanskom tužilaštvu u Bariju, nije obavljao nikakvu javnu funkciju, pa samim tim nije imao nameru da se krije iza imuniteta pre svega. U aprilu 2009. godine tužilaštvo je konačno odustalo od postupka protiv Đukanovića.[72]

Prema sudskim dokumentima, „Crna Gora je bila raj za ilegalnu trgovinu, gde su kriminalci delovali nekažnjeno, dok su luke Bar i Kotor korišćene kao logističke baze za motorne čamce, uz zaštitu koju je garantovala Vlada“. U decembru 2009. Frančesko Forđone, bivši italijanski poslanik koji je od 2006. do 2008. vodio Komisiju za borbu protiv mafije italijanskog parlamenta, objavio je knjigu pod nazivom Mafia Ekport u kojoj se navode crnogorska mafija i Đukanović kao jedan od organizatora međunarodnog šverca cigareta između 1994. 2000. Do 2000. ilegalna trgovina je vredela nekoliko milijardi dolara godišnje, prema agencijama EU i SAD.[73]

Pandora papiri i malverzacije

Đukanović je predstavljen u Pandora papirima,[74] curenju finansijskih dokumenata koji su objavljeni početkom oktobra 2021. godine.[75] Prijavljeno je da Đukanović i njegov sin Blažo prenose novac na ofšor račune od 2012. godine,[74][76] kada su sklopili tajne ugovore o upravljanju imovinom iza mreže kompanija u više od pet zemalja.[76] On i njegov sin osnovali su dva trusta, odnosno Victoria Trust i Capecastel Trust.[76] Đukanović je priznao da je osnovao Victoria Trust dok nije bio na javnoj funkciji, da nije imao poslovne transakcije niti otvorene bankovne račune, a tvrdi da je krajem godine vlasništvo nad svojim trustom prenio na Blaža.[76] ][77] Đukanovićev kabinet je takođe saopštio da je ovo curenje „deo niza pokušaja diskreditacije Đukanovića i članova njegove porodice” i da su trustovi postojali samo „na papiru”.[76][78] Slično kao u ovom slučaju, Đukanović je ranije negirao da posjeduje biznis u drugim zemljama.[79]

Premijer Zdravko Krivokapić pozvao je na istragu Đukanovićeve porodice[76], dok je ministar inostranih poslova Đorđe Radulović ovu situaciju prokomentarisao rekavši da je „Đukanović zloupotrebio diplomatski pasoš prilikom otvaranja privatnih firmi“.[80] Đukanović je pominjan i u aferi pranja novca u kojoj je Rezart Tači intervenisao kod Đukanovića za transfer iz „predsedničke banke“.[81][82]

Klevete na novinare

Đukanović ima iskustva u napadima na kritične novinare i medije, blateći ih kao „medijsku mafiju“, tvrdeći da su povezani sa organizovanim kriminalom, i nazivajući ih „pacovima“, „monstrumima“, „državnim neprijateljima“.

Antivladini nemiri

Glavni članci: Crnogorska kriza 2015–16. i crnogorski protesti 2019.
Mreža istraživačkih novinara OCCRP je 2015. godine proglasila Mila Đukanovića za ‘Ličnost godine u organizovanom kriminalu’.[84] Razmjeri Đukanovićeve korupcije doveli su do uličnih demonstracija i poziva na njegovu smjenu.[85][86][87]

Nekoliko hiljada demonstranata koji su tražili ostavku Mila Đukanovića i formiranje privremene vlade marširali su centrom glavnog grada Podgorice 25. oktobra 2015. godine. Crnogorska policija ispalila je suzavac na pristalice opozicije, dok je demonstrante tjerala oklopnim vozilima. [88]

Sandžaka

Muamer Zukorlić je naveo da je Milo Đukanović ranije obećao da će Bošnjaci imati autonomiju u okviru Crne Gore, ali da je potom prekinuo njihov dogovor i da mu zato „svest nije jasna“.[89][90]

Religijsko pravo

Vidite takođe: Crnogorska kriza 2019–20 § Protesti protiv zakona o vjeri
Crnogorski parlament je od decembra 2019. godine proglasio kontroverzni zakon o vjeri kojim se de jure prenosi vlasništvo nad crkvenim objektima i imanjima sa Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori na crnogorsku državu.[91][92][93][94] Đukanović je u februaru 2020. građane koji protestuju protiv novoproglašenog zakona o vjeri nazvao “luđačkim pokretom”.[95][96][97] Zakon o vjeri se vidi kao glavni faktor u porazu Đukanovića i DPS-a na izborima 2020. godine.[98]

Cetinjska kriza ustoličenja

Glavni članak: Protesti crnogorskog episkopskog ustoličenja 2021

Nakon što je najavljeno ustoličenje SPC Joanikija Mićovića za mitropolita crnogorsko-primorskog, 5. septembra 2021. godine, na Cetinju, sedištu Crkve, Đukanović je pozvao da se ceremonija održi na drugom mestu i je izjavio da će tog dana biti prisutan na protestu ukoliko to ne bude učinjeno.[99][100][101] On je 26. avgusta predsjedavao sjednicom Savjeta za odbranu i bezbjednost na kojoj su prisustvovali svi najviši zvaničnici Crne Gore. Na sednici Saveta se govorilo o „bezbednosnim izazovima izazvanim najavljenim ustoličenjem Mitropolije crnogorsko-primorske“ i apelovano na „sve društveno-političke aktere“ da čuvaju mir i poštuju Ustav i zakone.[102] Đukanović je 4. septembra, uoči zakazanog ustoličenja, sa nekim svojim kolegama iz DPS-a stigao na Cetinje. I mitropolit i patrijarh su helikopterom prebačeni na Cetinje, a zatim u manastir uvedeni od strane teško naoružane policije koja je držala pancire preko tela da ih zaštiti, pošto je policija koristila suzavac da rastera demonstrante koji su ih gađali kamenjem i flašama i pucali iz pušaka u vazduh. Povređeno je čak 20 ljudi, a policija je uhapsila više od deset ljudi, među kojima je i Đukanovićev savetnik za bezbednost Veselin Veljović.

Posle ustoličenja, Đukanović je to nazvao Pirovom pobedom i „velikom sramotom Srpske crkve i vlade Crne Gore“;[108] kasnije je precizirao da je ustoličenje došlo kao još jedna u nizu epizoda u obnovljena ofanziva srpskog nacionalizma na Crnu Goru, pri čemu je uprava Krivokapića „u službi Crkve srpske, koja je instrument za sprovođenje „velikosrpskog projekta”, zvanične državne politike Beograda”.[109] Crnogorski zvaničnici optužili su Đukanovića i njegovu stranku za „pokušaj državnog udara“ nakon nereda.[110] Crnogorski parlament je 22. septembra pokrenuo istragu Ustavnom sudu da odluči da li je Đukanović podržao demonstrante prekršio članove Ustava.[111]

Počasti i nagrade

Primio je kopiju ključa grada Tirane prilikom njegove državne posete Albaniji
ALB National Flag Order.png Nalog o nacionalnoj zastavi Albanije primljen je u julu 2016. godine.

Reference

„Crnogorski državni vrh najviši na svetu!“. kurir.rs.
„Najpametniji čovek na Balkanu“, Radio Slobodna Evropa, 17. oktobar 2008.
Blishen. Central European Mai 1996. Vol. 6, broj 5.
Biber, Florijan (jul 2018). „Obrasci konkurentskog autoritarizma na Zapadnom Balkanu”. Istočnoevropska politika. 38 (3): 337–54. doi:10.1080/21599165.2018.1490272.
Keil, Soeren (2018). „Posao zauzimanja države i uspon autoritarizma na Kosovu, u Makedoniji, Crnoj Gori i Srbiji“ (PDF). Jugoistočna Evropa. 42 (1): 59–82. doi:10.1163/18763332-04201004.
„Premijer Crne Gore podnosi ostavku, možda pojačavajući nade zemlje u EU“. The Nev Iork Times. 26. 10. 2016. Pristupljeno 12. 12. 2018.
„Crnogorski Đukanović proglasio pobjedu na predsjedničkim izborima“. Radio Slobodna Evropa. 16. 4. 2018. Pristupljeno 12. 12. 2018.
„Đukanović si riprende il Montenegro con la benedizione di Brukelles”. eastvest.eu. 17. april 2018. Arhivirano iz originala 2. maja 2019. Pristupljeno 12. decembra 2018.
„Đukanović – posljednji autokrat Balkana”. Deutsche Velle. 18. 6. 2013. Pristupljeno 12. 12. 2018.
„Crnogorski veteran premijer Đukanović se kandiduje za predsednika“. Francuska 24. 19. 3. 2018. Pristupljeno 12. 12. 2018.
Tol, Tol (2016). „Konflikt i diplomatija: Crna Gora: ignorisana 30 godina, sada na čelu novog hladnog rata“. Transitions Online. 12 (4): 13–16.
„Sadržaj forme“: NATO i demokratizacija Crne Gore“. openDemocraci. 16. februar 2016. Preuzeto 15. oktobra 2019.
„PM+: Crnogorska „fasadna demokratija“ krije korumpirani i autoritarni režim“. The Parliament Magazin. 12. 11. 2015. Pristupljeno 15. 10. 2019.
„Odnosi Istok-Zapad i mafijaško nasilje dominiraju izborima u Crnoj Gori“. The Irish Times. Pristupljeno 15. oktobra 2018.
http://vvv.vashingtontimes.com, The Vashington Times. „EU pazi: ’mafijaška država’ Crna Gora Mila Đukanovića“. Vashington Times. Pristupljeno 15. oktobra 2018.
(vvv.dv.com), Dojče vele. „Crnogorski Milo Đukanović: Vječiti predsjednik | DV | 14.04.2018.“ DV.COM. Pristupljeno 15. oktobra 2018.
Administrator. „Đukanovićeva Crna Gora porodični biznis“. vvv.reportingproject.net. Pristupljeno 15. oktobra 2018.
„Pismo iz Crne Gore: Stanje organizovanog kriminala – američki interes“. Američki interes. 27. 10. 2015. Pristupljeno 15. 10. 2018.
David, Usborn (19. maj 2010). „Bogati i moćni: Obama i globalna superelita“. Nezavisni. Nezavisna. Pristupljeno 19. oktobra 2016.
„MANS: Đukanović i sin osnivali kompanije u više od pet država“.
„’Pandorini papiri’ osvijetlili trag Đukanovićevog poslovanja”.
„Pandora papiri: Novo curenje otkriva skrivena bogatstva balkanskih PEP-a“. 4. oktobar 2021.
Vulić 2000.
Lopušina, Marko (2011). „Portret vladara: Oštar kao britva“. Serbianna.
Clarei, Christopher (16. novembar 2008). „Obama nije sam u svojim atletskim aktivnostima“. The Nev Iork Times. Pristupljeno 22. jula 2018.
Novica Đurić (1. mart 2008). „Politika”. Politika.rs. Pristupljeno 22. decembra 2010.
Milo Đukanović – Mali maršal iz Nikšića grada Arhivirano 7. juna 2011. na Vaiback Machine; NSPM (Miodrag Zarković), 16. decembar 2009.
„Reagovanje na seriji „Od referenduma do referenduma“ – Tajne službe dovele Đukanovića“. Dan. 28. januar 2006. Pristupljeno 12. 6. 2010.
„Fleksibilna britva“. Nedeljnik Vreme. Pristupljeno 1. februara 2021.
Fleksibilna britva, Vreme.com, 14. novembar 2002.
Novica Đurić (7. novembar 2006). „Pisac dukljanskih korena”. Politika (na srpskom). Pristupljeno 23. marta 2019.
Morrison 2009, str. 100.
Morrison 2009, str. 101.
Morrison 2009, str. 120.
„Kako su se paravojne jedinice otele kontroli”. e-novine (na srpskom). 20. 5. 2011. Pristupljeno 12. 2. 2019.
Morrison 2009, str. 121.
Jakub Durgut (18. februar 2017). Zločini bez kazne. Danas. Pristupljeno 12. februara 2019.
Morrison 2009, str. 145.
Morrison 2009, str. 152.
Vesnić-Alujević, Lucija (2012). Evropske integracije Zapadnog Balkana: od pomirenja do evropske budućnosti. Brisel, Belgija: Centar za evropske studije Vilfrid Martens. str. 15. ISBN 978-2-9306-3216-2.
Vreme, 19. februar 1997
Morrison 2009, str. 154.
Velizar Brajović i Dejan Anastasijević (22. mart 1997). „Rat pisma“.
„Močnik iz sjenke“. Naša Borba (na srpskom). 4. 5. 1997. Pristupljeno 24. 3. 2019.
Veljko Lalić, Veljko Miladinović (19.05.2016). „Tajni arhiv DB o Crnoj Gori: Kako se zaista raspala zajednička država”. Nedeljnik (na srpskom). str. 23.
Predrag Tomović (25.10.2016). „Predizborna hapšenja u Crnoj Gori: Od Ramba do ‘orlovog leta” (na srpskom). Radio Slobodna Evropa. Pristupljeno 23. marta 2019.
„Kako su se „razveli” Milo i Momir: Dve decenije od sednice na kojoj se počepao DPS”. Nedeljnik (na srpskom). 11. jul 2017. Pristupljeno 14. 2. 2019.
„PERSPEKTIVE DEMOKRATIJE U JUGOSLAVIJI”. Izdavačka kancelarija vlade SAD. 29. jul 1999. Pristupljeno 18. februara 2019.
Minahan, Džejms (2002). Enciklopedija nacija bez državljanstva: L-R. Greenvood Publishing Group. str. 1296–12995. ISBN 0-313-32111-6.
Motil, Aleksandar J. (2001). Enciklopedija nacionalizma, tom II. Academic Press. str. 345. ISBN 0-12-227230-7.
Huška, Beata (2013). Secesionistički pokreti i etnički sukobi: uokvirivanje debate i retorika u kampanjama za nezavisnost. Routledge. str. 115. ISBN 9781134687848.
Tamara Nikčević (5. jul 2012). „INTERVJU – MILO ĐUKANOVIĆ – Priželjkivao sam da na čelu Srbije bude – Srbijanac”. Vreme (na srpskom). Pristupljeno 25. marta 2019.
Žan Dejvid Levit, Žak Širak, Milo Đukanović (8. jul 2015). 08 07 2015 Drugi dio emisije (IouTube). NATO Crna Gora. Događaj se dešava u 03:13–3:56. Pristupljeno 25. marta 2019.
Milo Đukanović (3. 6. 2016). Milo Đukanović – NATO bombardovanje Jugoslavije je bilo presudno za izbor nezavisnog puta Crne Gore! (YouTube) (na srpskom). Dokumentarne Emisije Balkana. Događaj se dešava u 4:36–4:56. Pristupljeno 25. marta 2019.
„Đukanoviću ‘izvini’ zbog bombardovanja Dubrovnika